Sağlık dosyamızda, sizden gelen sorulara da yer vereceğiz. Öncelikle hormonlarla ilgili merak ettiklerinizi yanıtlıyoruz.

Cinsiyet hormonu denilen hormonlar bedenimizde ne gibi değişikliklere yol açar?

Bu sorunun cevabını aşağıdaki iki tabloda bulabilirsiniz. Testosteron ve östrojen terapisinin ne gibi etkilere yol açtığı, bedende nasıl değişiklikler yarattığı tabloda açıklanmıştır.

Tablodaki olası değişiklikler trans kadınlar ve erkeklerin hormon terapisi ile ilgili bir bilimsel derlemeden Türkçeye çevrilmiştir. İnterseks varyasyonu olan kişilerde gonadal durum, cinsiyet hormonu kullanıp kullanmamasına göre değişebilir. Hormonlar ve Bedeniniz rehberi ve sizden gelen sorularda daha detaylı yanıtlar bulabilirsiniz. Doktorunuzla olası değişiklikler bireysel olarak konuşmanızı öneririz.

Dışarıdan alınan sentetik hormon vücudun ürettiği doğal hormonun yerini ne kadar doldurabilir, hangi oranda aynı etkiyi verebilir?

Dışarıdan alınan ve laboratuvar ortamında üretilmiş sentetik cinsiyet hormonları vücut tarafından üretilen cinsiyet hormonları ile birebir aynı yapıda olmayabilir ama temel etkilerini cinsiyet hormonlarının reseptörüne bağlanarak aynı yolakları aktive ederek gerçekleştirirler. Sentetik cinsiyet hormonlarının kan dolaşımına uygun düzeyde geçmesi ve istenen süre boyunca kanda belirli seviyeler arasında kalması da önemlidir ve sentetik hormonların formülasyonuna göre değişebilir. Dışardan alınan cinsiyet hormonları doktor takibinde kullanıldığı sürece güvenlidir ve kişinin kemik ve kardiyovasküler sağlığını olumlu yönde etkilediği kanıtlanmıştır. Hormonlar temel olarak reseptörler aracılığıyla etkilerini gösterirler. Sentetik ve doğal üretilen hormonun reseptörlerle ve kan proteinleri ile etkileşimleri farklı olabilir (sentetik hormonların kendi içlerinde bile farklılıkları vardır) ama nihai amaç olan cinsiyet hormonun bahsettiğimiz etkileri gerçekleşir. Sentetik kullanılan cinsiyet hormonunun kullanımının güvenliği kanıtlanmış olduğu sürece kullanılması güvenlidir. Doktorunuzun uygun gördüğü durumlarda kullanmanızın cinsiyet hormonu olmamasından kaynaklı yaşayacağınız sağlık durumlarının önüne geçmeye yardımcı olduğu kanıtlanmıştır.

CAIS (tam androjen duyarsızlığı) durumunda alınan testosteronun reseptörler tarafından algılanmaması nedeniyle illa ki östrojene çevrilmek gibi bi zorunlu sonu var mıdır?

CAIS durumunda testosteron reseptörlere bağlanamaz ve östrojene aromatize (çevrilir) olur. Testosterondan çevrilen östrojenin de kişinin kemik, beyin ve kardiyovasküler sağlığını pozitif yönde etkilediğini belirten kısıtlı verilerimiz vardır.

Östrojenin kişinin vücut yapısının daha feminize olması ile sonuçlanacağı unutulmamalıdır.

Progesteron ile östrojen ilişkisi nedir, nasıl bir ortaklıkları vardır?

Progesteron ve östrojen uterusu olan kişilerde menstrüasyonun gerçekleşmesinde önemlidir. Farklı dokularda farklı etkileri söz konusudur ama bununla birlikte ikisi birçok sistemde ortak çalışır. Bu konuyla ilgili “Hormonlar ve Bedeniniz” içeriğinde daha fazla açıklama yapılmıştı.

Östrojen – testosteron ilişkisi (nasıl bir işbirlikleri veya çatışmaları var)?

Bu iki hormon birbirinin tamamen zıttı olarak görülmemelidir. Kemik sağlığını ele alırsak iki hormon da birlikte çalışır ve kemik sağlığı açısından önemlidir. Öte yandan, östrojen vücut kıllanmasını azaltabilirken testosteron arttırabilir. Kısaca zıt ve aynı yönde etkileri mevcuttur. İçeriğin en başında paylaşılan tabloya bakabilirsiniz.

Madem CAİS VEYA AİS’lerde testosteron algılanmıyor, o zaman nasıl az miktarda da olsa kıl çıkabiliyor veya libido sıfır olmuyor?

Cinsel isteği hormon seviyeleriyle ya da hormon varlığıyla sınırlamak doğru olmaz. Bilimsel veriler cinsiyet hormon seviyeleri, özellikle testosteron seviyesi ile libidoyu bağlantılı bulsa da libido beyin nörotransmitterleri ve sosyal ilişkilerimizle de ilgilidir ki testosteronun östrojene çevrilmesi sonucu oluşan östrojenin de libidoya etkisi olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.

Kıl çıkması ile ilgili de libido örneğine benzer şekilde testosteron ve diğer androjenler kıl gelişiminde rol oynasa da tek başına kıl gelişimini sağlamaz. Testosteron seviyeleri yüksek olsa bile genetik faktörleriniz sonucu kıl gelişimi gerçekleşmeyebilir. Kıl gelişimini etkileyen birçok faktör vardır. Elimizdeki kısıtlı veriler ışığında CAIS durumu olan ve saç dökülmesi yaşayan bir vaka yayınında hormonal olmayan onarıcı terapi ile kişinin saçları tekrar uzaması sağlanabilmiştir. Kısaca saç ya da kıl büyümesi ya da dökülmesini sadece hormonlara bağlamak doğru olmaz.

Gonadektomi yapıldığında vücutta artık hiç testosteron kalmıyor mu? Böbreküstü bezleri de aynı formda ve miktarda üretilebiliyor mu?

Gonadektomi sonrası vücutta testosteron ve türevleri böbrek üstü bezlerinden üretilmeye devam etse de seks hormonları eksikliğinde gördüğümüz kemik ve kardiyovasküler sağlığını riske atan durumların önüne geçecek kan seviyesine ulaşmazlar. Bu yüzden doktorunuz uygun görüyorsa dışarıdan cinsiyet hormonlarını kullanmanız sağlığınız açısından önemlidir.

Testosteron üretilse bile CAIS’lerde vücut algılayamadığı için ne işe yarıyor?

Testosteron üretiliyor ama testosteronun bağlanacağı reseptörler fonksiyon gösteremediği için testosteronun yapacağı etkiler gerçekleşmiyor. Bunun yanı sıra testosteron östrojene aromatize (çevrilir) olur ve östrojen seviyelerinizi yükseltir. Bu da östrojenin etkilerini (yukarıda belirttiğimiz) yaşamanıza neden olur.

Cinsiyet hormonlarının beyne etkisi var mı? Cinsiyet kimliğinin oluşmasına etkisi veya katkısı var mı? Benim beynimi dişi veya erkek beyni yapan bu hormonlar mı?

Bilimsel veriler gösteriyor ki cinsiyet hormonlarının beyne etkisi vardır. Cinsiyet kimliğinin oluşmasında ne zaman (anne karnı, bebeklik, ergenlik) hangi cinsiyet hormona maruz kalındığının etkili olabileceği öne sürülmektedir. Bu hormonlar birbirinin tamamen zıttı olarak düşünülmemeli ve herkeste aynı etkiyi göstereceği yanılgısına düşülmemelidir. Cinsiyet kimliği yanı sıra bu hormonların beynin yapısına etkisi bilinmektedir ama bu cinsiyet kimliği ile tamamen korele değildir. Cinsiyet kimliğinizin ne olacağını öngörecek ya da cinsiyet kimliğinizin ne olduğunu gösterecek herhangi bilimsel metot bulunmamaktadır.

Cinsiyet hormonlarının psikolojik etkisi var mı? Örneğin östrojen çekingen, içe kapanık, pasif, testosteron ise dışa dönük, agresif karakterli yapar mı? Yani cinsiyet hormonları mizacımızı belirliyor mu?

Cinsiyet hormonlarının psikolojik etkileri vardır. Testosteron daha agresif, östrojen ise daha duygusal ruh hali ile ilişkilendirilse de ruh hali kişiden kişiye çok varyasyon göstermektedir ve cinsiyet hormonlarının her öznenin ruh halini belli bir yönde etkileyeceği şeklinde kesin yargılardan kaçınmak gerekmektedir. Kişilerin çevresel ve bireysel kontrol edebileceği ve edemeyeceği birçok faktör (ailesel, sosyal, kültürel, sağlık durumu, yetiştirilme tarzı gibi) kişinin mizacını etkileyebilir.

Ek olarak bir cinsiyet disforisi yaşamaktaysanız ve hormon terapisi sonrası, cinsiyet disforinizin azalması aldığınız hormondan bağımsız olarak sosyal olarak sizi pozitif yönde etkileyebilir. Bununla birlikte cinsiyet hormonları sonrası duygu durumunuzda bir dalgalanma yaşasanız bile hormonları bırakma yönünde kararı almadan önce doz ayarı ve hormon formülasyonu değiştirme seçenekleri mevcuttur ve doktorunuzla ortak karar verebilirsiniz.

Östrojen yerine testosteron alsam hayata atılmak, sosyal çekingenliğimi yenmek konusunda kendime rağmen olumlu etki görüp girişken bir kimliğe bürünebilir miyim? Bu hormon benim mizacımı belirliyor mu?

Östrojen yerine testosteron alma kararını sadece sosyal mizacınıza göre vermek doğru olmayabilir çünkü cinsiyet hormonlarının istemeyeceğiniz birçok etkisini (yukarıda bahsettiğimiz) görebilirsiniz.

Hormonlar ruh halimizi etkileyebilir ve olasılıkla hangi yönde etkileyeceğini bilimsel veriler ışığında kısmen öngörebiliriz ancak her öznenin cinsiyet hormonlarını aynı şekilde deneyimleyeceğini söylemek doğru olmaz.

İntersekslerin gonadları alınmak zorunda mı? Hangi durumlarda alınmalıdır?

Her durumda alınmak zorunda değildir. Gonadektomi iki durumda önerilebilir. Birinci durum eğer cinsiyet hormonu üreten bir gonadınız varsa ve vücudunuz bunu tam veya kısmı şekilde algılıyorsa ama sizin cinsiyet kimliğiniz vücudunuzun ürettiği cinsiyet hormonu ile uyumsuz olduğunu düşünüyorsanız gonadektomi seçeneğini doktorunuzla ortak karar verebilirsiniz. İkinci durumda ise gonadal malignitenin önemli bir risk oluşturduğu interseks durumlarıdır. Bu durum büyük olasılıkla disgenetik gonadların ve Y kromozomunun mevcut olduğu kişilerde görülür. Gonadal malignitenin endişe kaynağı olduğu diğer durumlar arasında karışık gonadal disgenezi ve disgenetik XY kişilerde displastik testis varlığı yer almaktadır.

Kendimi trans olarak tanımlıyorum ve gonadektomi olmamama rağmen cinsiyet hormonu seviyelerim düşük acaba interseks miyim?

Kişilerin interseks varyasyonlarına sahip olup olmadığını saptamak için doktorunuzun sizden isteyebileceği birçok kan ve genetik test vardır. Detaylı bir tıbbi değerlendirme sonucunda interseks varyasyonuna sahip olup olmadığınızı size doktorunuz söyleyebilir ama doktorunuzun interseks olmayı ne kadar geniş değerlendirdiğiyle de ilgilidir. Sık interseks varyasyonlarını dışlayabilir ama sizin kesinlikle interseks olmadığınızı söyleyemeyebilir. Gonadlarınız yeterli cinsiyet hormonu üretmiyorsa hipogonadizm dediğimiz duruma sahip olabilirsiniz ve hipogonadizm interseks varyasyonlarında görülmekle birlikte interseks varyasyonuna sahip olmayanlarda da görülebilir. Günün sonunda hala hipogonadizm nedeniniz saptanmayabilir. Hipogonadizmi olan kişilere genelde hormon terapisi önerilir. Hormon terapisini cinsiyet kimliğinizle uygun olduğunu düşündüğünüz hormon olmasını istediğinizi doktorunuzla paylaşabilir ve doktorunuzla ortak karar verebilirsiniz. Kimliğinizde cinsiyet hanesinde kadın yazıyor ve testosteron almak isterseniz ya da kimliğinizde cinsiyet hanesinde erkek yazıyor ve siz östrojen almak isterseniz doktorunuz sizi trans geçiş süreci şeklinde değerlendirebilir ve sizi psikiyatriye yönlendirebilir. Aslında güncel kılavuzda (WPATH SOC-8) reşit iseniz endokrin doktorunuzun da psikiyatriye yönlendirmeden size hormon başlayabileceğini doktorunuza hatırlatabilirsiniz. Maalesef şu anki pratikte psikiyatriye yönlendirilmeden hormona erişebileceğinizin (doktor kontrolünde) zor olacağını not düşmek isterim.

Kaynaklar:

Coleman E, Radix AE, Bouman WP, et al. Standards of Care for the Health of Transgender and Gender Diverse People, Version 8. Int J Transgend Health.

Laino L (2020) A Case of Hair Regrowth in a Patient with Complete Androgen Insensitivity Syndrome and Female Pattern Hair Loss. J Clin Cosmet Dermatol

Krishnan S, Meyer J, Khattab A. Ambiguous Genitalia in the Newborn. [Updated 2019 Dec 2]. In: Feingold KR, Anawalt B, Blackman MR, et al., editors.

Barth, C., Villringer, A., & Sacher, J. (2015). Sex hormones affect neurotransmitters and shape the adult female brain during hormonal transition periods. Frontiers in neuroscience, 9, 37.

McEwen, B.S. and Milner, T.A. (2017), Understanding the broad influence of sex hormones and sex differences in the brain. Journal of Neuroscience Research, 95: 24-39.

Schechter, Loren. (2020). Gender Confirmation Surgery Principles and Techniques for an Emerging Field: Principles and Techniques for an Emerging Field. 10.1007/978-3-030-29093-1.

Tyutyusheva, N., Mancini, I., Baroncelli, G. I., D’Elios, S., Peroni, D., Meriggiola, M. C., & Bertelloni, S. (2021). Complete Androgen Insensitivity Syndrome: From Bench to Bed. International journal of molecular sciences, 22(3), 1264.

Endocrine Treatment of Gender-Dysphoric/Gender-Incongruent Persons: An Endocrine Society Clinical Practice Guideline

https://drive.google.com/file/d/1CQQbsA8VHW_Nhfy0WkO8W63V4neNl9Rb/view?usp=drivesdk

A Guide to Transgender Health, Rachel Ann Heath, PhD, and Katie Wynne, PhD, FRACP

https://drive.google.com/file/d/11dEWlLSUraoFvWyH_-3UPwVnduVUxeAX/view?usp=drivesdk

Dr. Hüseyin Cihan ve Prof. Dr. Zeynep Alev Özön’ün katkılarıyla hazırlanmıştır.