OII Avrupa bu yıl 26 Ekim – 8 Kasım İnterseks Farkındalık ve Dayanışma haftalarında “Sarı, Mor, Gümüş” kampanyasıyla yaşlı intersekslere dikkat çekti. Kampanya güncellenerek devam edecek. İnter Dayanışma olarak biz de kampanyayı Türkçe’ye kazandırdık ve Belgin Günay’ın yaşlanan interseksler ile ilgili bir yazısını da ekleyerek, bu konuda bir rehber oluşturmaya çalıştık.

Kampanyanın web sitesine bu adresten ulaşılabiliyor. OII Avrupa’ya Facebook’tan da ulaşabilirsiniz.

Yaşlanan Bir Toplum

Toplumlarımız, demografik yapının yaşlanan bir nüfusa doğru değiştiği bir döneme giriyor ve bu da yaşlıların insan hakları için belirli zorluklar getiriyor, örneğin yaşlılara/ya da “yaşlı” olarak algılanan kişilere karşı özel bir ayrımcılık biçimi olarak yaş ayrımcılığı gibi. Daha yaşlı interseks kişiler de herkes gibi bu zorluklarla karşılaşacak, ancak interseks olmaya özgü başka zorluklarla da karşılaşmaya devam edecekler.

“Yaşlı lezbiyen, gey, biseksüel, transseksüel ve interseks kişiler en savunmasız gruplar arasındadır, yetersiz hizmet alıyorlar ve bu yüzden kötü sağlık sonuçları ile karşılaşıyorlar. Ayrıca, sosyal damgalama nedeniyle yaşlılıkta en görünmez gruplar arasındalar ve ulusal yasalar ve politikalar ile genel olarak toplum tarafından büyük ölçüde göz ardı ediliyorlar. Cinsel yönelimleri, cinsiyet kimlikleri ve cinsiyet özellikleriyle bağlantılı damgalanma nedeniyle çok sayıda ayrımcılığa maruz kalabiliyorlar.”

Yaşlıların tüm insan haklarından yararlanmaları konusunda Birleşmiş Milletler Bağımsız Uzmanı Claudia Mahler’in Finlandiya’ya yaptığı ziyaretteki konuşmasından, Kasım 2021

Giriş

Günümüzde interseks kişilerin karşılaştığı insan hakları sorunları konusunda daha fazla farkındalık var. Ancak bu çoğunlukla patolojikleştirmenin ve interseks genital sakatlanması/mutilasyonu (IGM) gibi zararlı tıbbi uygulamaların farklı cinsiyet özellikleriyle doğan bebekler, çocuklar veya genç yetişkinler üzerindeki çeşitli etkilerine odaklanırken, son 70 yılda ortaya çıkan bir popülasyonun durumu hakkında daha az şey biliniyor: IGM ve diğer tıbbi zararlı uygulamalardan kurtulanlar olarak yaşlanan interseks kişiler.

“Umarım yaşlandığımda etrafımda bana ayrımcılık yapmayan, yardıma ihtiyacım olduğunda beni rahatsız hissettirmeyen insanlar olur…”

İsimsiz,

İnterseks

“Yeni bir doktora durumumu açıklamaktan ve ‘ilginç bir vaka’ olarak görülmekle bir ucube şovu arasındaki bu merak karışımını görmekten yoruldum.”

İsimsiz, 60 yaş

İnterseks

“[…] bir insan popülasyonu, bunun ne anlama geldiğine dair çok az bilgiyle veya hiç bilgi olmadan artık erken yaşlılığa giriyor. Bu popülasyonun birçoğunun rıza dışı tıbbi müdahale geçmişleri var ve bu müdahalelerin fiziksel ve duygusal olarak devam eden etkileriyle yaşıyorlar. Ek olarak, hasta olarak yaşam öyküleri boyunca çeşitli klinisyenler tarafından kendilerine yalan söylendiği veya bilgileri saklandığı için devam eden sağlık ihtiyaçlarını karşılamakta zorlanabilirler.”

J.R. Latham ve M. Morgan Holmes

Yaşlı İnsanların Cinsel Hakları: Teori, Politika ve Uygulama (s.84-96) Bölüm 7: İNTERSEKS OLARAK YAŞLANMA VE (CİNSEL) HAKLAR, Yayıncı: Routledge Editörler: Sharron Hinchliff & Catherine Barrett, 2017

Yeni bir nüfus

Yaşlı interseks kişiler, 1950’lerde dünya çapında yayılmaya başlayan interseks organlarının sistematik tıbbi “yönetiminden” genellikle çok genç yaşlardan itibaren etkilenen yeni bir insan popülasyonudur [1].

Bu zararlı uygulamalara maruz kalan bireyler, bu tür müdahalelerin vücutları ve zihinleri üzerindeki yaşam boyu süren sonuçlarıyla ve genellikle sağlık hizmeti sağlayıcıları tarafından bilgilendirilmeden veya yalan söylenerek başa çıkmak zorunda kalan yetişkinler olmaya devam ettiler. Genellikle birden fazla sorun ve zorlukla karşılaşıyorlar, bunlar arasında şu sorunlar yer alıyor:

Sağlıkla ilgili sorunlar

Yaşamları boyunca maruz kaldıkları geçmiş tıbbi müdahalelerle ilgili olarak sağlık hakkı ve erişimi ile yeterli tıbbi takip ve desteğin olmaması.

Genellikle çocukluk ve gençlikte, geçmiş tıbbi prosedürlerden kaynaklanan komplikasyonlar.

Geçmiş müdahaleler veya kişinin orijinal bedensel durumu ve onun kaybolan görünür interseks özellikleri ve ihmal edilen veya yok olan ilgili belgeler hakkında bilgiye erişim bulunmaması.

Ayrımcılık ve daha fazlası

Ayrımcılık, nefret söylemi, nefret suçu ve şiddet deneyimi:

FRA tarafından yapılan 2019 LGBTİ Araştırması’nın bulgularına göre, interseks kişilerin ayrımcılık, nefret söylemi ve şiddet deneyimi, LGBTİ katılımcı grubunda en yüksek olanlar arasındadır.

55 yaş ve üzerindeki interseks bireylerin %36’sı yakın zamanda sağlık veya sosyal hizmet personeli (örneğin resepsiyon görevlisi, hemşire veya doktor, sosyal hizmet görevlisi) tarafından ayrımcılığa uğradığını belirtmiştir.

[FRA Data Explorer] [2]

İkili cinsiyet sistemi

İkili cinsiyet sistemine göre şekillenmiş bir toplumda “insan olmak” -hem günlük yaşamda hem de yasal olarak- “erkek olmak” veya “dişi olmak”, “erkek” veya “kadın” olmak ile güçlü bir şekilde bağlantılıdır. Bu, interseks kişilerin yaşamlarını birçok düzeyde etkiliyor:

Yasal Cinsiyet Tanıma ve mevzuatla ilgili olarak
Sağlık ve sosyal hizmetlerde
Eğitim bağlamlarında
İşler ve İstihdam ile ilgili olarak
Kültürel ve sosyal bağlamlarda

İzolasyon

Kovid pandemisi, izolasyon ve yalnızlığın genel olarak interseks kişiler için ve hatta daha yaşlı interseks kişiler için bir sorun haline geldiği ilk zaman değil.

“Bazı yaşlı LGBTİ kişiler sosyal dışlanma ve görünmezlik deneyimler ve diğer yaşlı kişilerle aynı aile desteğine güvenemezler. Bu, uzun süreli bakımın yaşlı LGBTİ kişilerin ihtiyaçlarını kapsayıp kapsamadığına ilişkin belirli zorlukları gündeme getiriyor.”

AGE Platformu Avrupa & ILGA-Avrupa

Ortak politika belgesi: Avrupa’da yaşlı lezbiyen, gey, biseksüel, trans ve interseks kişiler için eşitlik, 2012

“30 yaşında kocamdan ayrıldım, o zamandan beri hiç partnerim olmadı çünkü birinin yanıma yaklaşmasına izin vermeye korkuyorum ve ben kaybettim. Ben sevgi dolu bir insanım ve kendi başıma olmayı sevmiyorum”

Jeanette, 71

BBC News Magazine, 2017

Büyüyen interseks topluluğuna henüz sığınamamış olanlar için, yaşlanmak çoğu zaman bir interseks kişi olarak süregelen zorluklarla başa çıkmak ve tam bir izolasyon içinde, bir destek ağı, aile veya akrabalık bağı olmadan ve olumsuz deneyimlerini ifade edecek yeterli dil olmadan yaşamak anlamına gelir. Patolojikleştirme, damgalama, gizlilik, yanlış bilgilendirme ve utanç bunun başlıca sebepleri arasındadır. Bazıları LGBTIQA+ topluluğunun bir parçası olabilir, ancak diğerleri katı bir şekilde belirlenmiş aidiyet sınırları olan heteronormatif ve ikili bir sisteme uymaya çalışmış olabilir veya uymayabilir.

“Bu travmalar ve [Cinsiyet Özelliklerinin Varyasyonları]’nın tıbbileştirilmesinin norm haline gelmesi, yalnızlığın etik ve ontolojik tezahürlerinin koşullarını yarattı. […] intersekslere yönelik kötü muamele ve yalnızlık, ‘devlet tepkisi’ ve sosyal değişim gerektiren yapısal ve sistemik bir sorun’ olarak anlaşılmalıdır”

Charlotte Jones

Tıbbileştirmenin zararları: interseks, yalnızlık ve terk edilme, Feminist Theory 2022, Cilt. 23(1) 39–60

“Araştırma ayrıca, ömür boyu süren damgalama, yanlış cinsiyetlendirme ve rıza gösterilmeyen prosedürlerin daha kötü fiziksel ve zihinsel sağlığa, sağlık ve sosyal bakıma daha zayıf erişime yol açtığını doğruluyor. Ayrıca LGBTİ kişileri tıbbi bakım aramaktan caydırabilir ve tıbbi sistemlere girişi geciktirebilir veya hiç girilmemesine neden olabilir.“

AGE Platformu Avrupa

AGE Barometer 2020: Yaşlı LGBTİ Kişiler

“Ben yaşlı bir adamım, evli değilim, ana akımın dışındayım ve hala gey olarak okunuyorum. Hayatım boyunca olacak olan bu, bastırılmış bir eşcinsel olarak görüleceğim.”

Peter Trinkl

Intersexions (2012); belgesel, video

Akıl sağlığı

Travma, utanç, gizlilik, ayrımcılık ve toplumda farkındalık eksikliği gibi IGM’nin ve diğer izinsiz tıbbi tedavilerin ömür boyu süren sonuçları, her yaştan interseks kişinin esenliğini ve ruh sağlığını doğrudan etkiler.

GATE ve ILGA World tarafından 10 Ekim 2022 Dünya Ruh Sağlığı Günü’nde düzenlenen İnterseks Kişilerin Ruh Sağlığına ilişkin Sanal Uzman Panelinde [aşağıdaki gömülü videoya bakın], interseks araştırmacıları ve aktivistler, acil müdahale gerektiren yaşlılar da dahil olmak üzere intersekslerin ruh sağlığına ilişkin son araştırmaların bulgularını paylaştı.

“İnterseks ruh sağlığı için interseks genital sakatlanmasına son verilmesi, eğitime ve farkındalığa odaklanılması gerekiyor. Bu, interseks kişilerin kendileri, ebeveynleri, toplum ve ayrıca tıp uzmanları için acil bir farkındalık ve eğitim ihtiyacına işaret ediyor.”

Adeline Berry, İnterseks Araştırmacısı ve Aktivist

Huddersfield Üniversitesi, BK; İnterseks İrlanda

“İnterseks kişilerin ruh sağlığı, ruh sağlığımızın sadece cinsel organlarımızdan çok daha fazlası tarafından belirlendiğinin farkındalığıyla başlamalı; Dayanıklılığımızı ve kaynaklara erişimimizi destekleyen eylem budur.”

Katharine Dalke, İnterseks Araştırmacısı

Penn State College, ABD

Covid-19 Pandemisinin Ruh Sağlığı Üzerindeki Etkisi

2020 tarihli OII Avrupa Covid-19 Anketi, ankete katılanların Covid-19 salgınının ruh sağlıkları ve esenlikleri üzerindeki olumsuz etkisini en zor ve acil konu olarak gördüklerini gösterdi.

Ankete katılanların %62’si ruh sağlıklarının kötüleştiğini bildirdi. Tüm interseks katılımcıların %11’i güçlü bir kötüleşme ve %8’i çok güçlü bir kötüleşme bildirdi. Diğer bir %43’ü ise bir miktar veya orta düzeyde kötüleşme bildirdi. Tüm interseks katılımcıların %21’i, pandemi nedeniyle önceki akıl sağlığı sorunlarının nüksetmesiyle karşı karşıya.

Yaşlı interseks kişilerin ihtiyaçları

Özel bakım ihtiyaçları (*tetikleyici içerik uyarısı*)

1990’lara kadar, klitorisin/fallusun kısmen veya tamamen kesilmesi de dahil olmak üzere, interseks kişilere uygulanan yaygın tıbbi müdahalelerin birçoğu son derece zararlıydı. Bu sakatlamalar ve diğer rıza dışı tıbbi müdahaleler, bireyin esenliği ve hem fiziksel hem de zihinsel sağlığı üzerinde uzun vadeli ciddi olumsuz etkilere sahiptir. Yaşlı bakım tesisleri bağlamında, interseks yaşlılarla çalışırken bakım personeli tarafından bu özel konuların bilinmesi gerekir.

“Profesyonellerin, trans* ve interseks kişilerle hassas ve ustalıkla ilgilenmek için kapsamlı bir şekilde eğitilmesi gerekiyor. Kendi bedenleri toplumsal beklentilere uymadığından, trans* ve interseks* kişiler “egzotik özel yaratımlar” muamelesi görme korkusu geliştirirler. Bu nedenle, hemşirelerin insan bedenlerinin geniş çeşitliliği hakkında somut fikirler geliştirmeleri ve normatif olmayan bedenlerle profesyonel olarak ilgilenme yolları geliştirmeleri önemlidir.”

Schönpflug, K.; Eberhardt

LGBTQI+ kişilerin özel bakım ihtiyaçları – LGBTQI+ Kişiler için İç Çalışma Grubu, Wien Bedarfsevaluation, IHS, (2021). (OII Europe tarafından çeviri)

Yaşlı İnterseks kişilerin uzun vadeli sağlık sorunları olabilir

Bunun sebepleri arasında şunlar görülebilir:

Hormon üreten organların yaşamın erken dönemlerinde çıkarılması nedeniyle onlarca yıldır hormon replasman tedavisi gibi araştırma eksikliği olan deneysel tedaviler,
Her bir interseks kişinin bireysel ihtiyaçlarını ve özel koşullarını dikkate alan sağlık hizmetlerine erişimin olmaması,
Bakım ve özen gerektiren geçmiş ameliyatlardan kalan skar dokusu,
Başlangıçta gereksiz olan hayati olmayan tıbbi tedavilerden kaynaklanan komplikasyonlar nedeniyle sürekli onarıcı ameliyatlara ihtiyaç duyulması,
Yaşam boyu yabancılaşma, ayrımcılık, travma vb. deneyimlerden kaynaklanan strese bağlı sağlık bozuklukları.

“Yaşlı interseks insanlar, yaşadıklarının çok uzun zaman önce olduğu ve tıbbi uygulamaların değiştiği savunularak, tıbbi açıdan interseks araştırmalarından sistematik olarak dışlandılar. Tıbbi müdahalelerin interseks kişiler üzerindeki etkilerine ilişkin uzun vadeli araştırmalar yok”

NNID Foundaiton

“Yaşlı interseks bireylerin insan hakları“, Birleşmiş Milletler Bağımsız Uzmanının yaşlıların tüm insan haklarından yararlanmalarına ilişkin “yaşlı kadınların insan hakları konulu tematik raporu”na sunum (2021)

“Yaşlı LGBTİ kişiler ve özellikle yaşlı trans ve interseks kişiler, belirli sağlık gereksinimlerine sahip olabilir ve sağlık hizmetleri alanında süregelen damgalanmayla karşı karşıya kalabilir.”

AGE Platform Avrupa & ILGA-Avrupa

Ortak politika belgesi: Avrupa’da yaşlı lezbiyen, gey, biseksüel, trans ve interseks kişiler için eşitlik, 2012

Belirlenmiş ihtiyaçlar ve çözümlerin kapsamlı olmayan bir listesi:

İnterseks yaşlanmaya özel daha fazla araştırma
Bu konuda daha fazla eğitim ve farkındalık (IGM ve diğer zararlı uygulamalardan kurtulanların yaşamları boyunca karşılaştıkları yaşam boyu süren sonuçlar dahil)
Yaşlı ve engelli interseks kişilerin katılması, ait olduğu yerleri bulması ve paylaşması için interseks topluluk alanlarının etkinleştirilmesi
Finansman (belirli projeler, araştırmalar, eğitimler, altyapılar, interseks topluluk alanları, yaşlı ve engelli interseks kişilere hizmet veren programlar için)
İnterseks yaşlıların toplumdaki görünürlüğü
Eğitimli ve saygılı bilgili personele ve/veya gönüllülere sahip bilinçli hizmetler ve bakım tesisleri
Bakım tesislerinde çalışanların interseks gerçekleri hakkında eğitimi ve duyarlılığı

Ziyaret programları, gündelik asistanlar, toplum hizmetleri gibi hizmetler (bu tür programlar ve hizmetler için finansman dahil):

yürüyüşe çıkmak, sohbet etmek, bir fincan kahve veya çay içmek için yaşlı topluluk üyelerini ziyaret eden topluluk temelli gönüllüler
İnterseks özellikleri hakkında yeterli eğitim almış yaşlılık hizmetleri veren kurumlar veya kendileri interseks olan gönüllülerin interseks yaşlıları bulundukları konumda ziyareti
Temizlik, alışveriş, çamaşır yıkama gibi günlük işlerde yardım sağlamak için ziyaret hizmetleri ve “günlük yardımcılar”

“Pek çok yönden gelecek için endişeliyim. Yaşam maliyetinin artmasından ve istihdam ayrımcılığının yanı sıra büyüyen aşırı sağdan gelen zulüm ve şiddetle karşı karşıya kalmaktan endişeleniyorum. Yaşlandıkça tıbbi ihtiyaçlarım artıyor ve sık sık şaşkın, ne yapacağını bilmez tıp uzmanlarıyla karşılaşıyorum.”

İnterseks Aktivisti, İrlanda

Başa çıkma mekanizmaları

Mevcut araştırmaların ilk bulguları, birçok yaşlı interseks kişinin, esenliğini sürdürmek ve zihinsel sağlıklarını iyileştirmek için bir başa çıkma mekanizması ve stratejileri biçimi olarak sanatsal ifadeler uyguladığını göstermektedir.

“Konuştuğum her bir kişi, sanatı bir şekilde hayatta kalmak, gelişmek ve kendilerini ifade etmek için kullanıyordu, bir kitap yazıyordu, yayımlanmış bir romancıydı, bir müzisyendi, tiyatrodaydı veya resim yapıyordu; Bizim için gerçekten neyin işe yaradığına bir göz atmaya ve ayrıca gerçekten ihtiyacımız olan ama şu anda var olmayan şeyleri geliştirmeye değer olduğunu düşünüyorum.”

Adeline Berry

İnterseks Aktivisti, Sanatçı ve Araştırmacı

İyi uygulamalar, çözümler ve engeller

Çok az sayıda iyi uygulama örneği veya uygulanmış çözüm bulunmasına rağmen, yaşlanan interseks kişilerin ihtiyaçlarına karşı ilgisizlik veya cehalete işaret edebilecek ve genel olarak yaşlı bakımı için talep edilen zorluklarla daha da kötüleşen engeller de ortaya çıkabileceği görülmektedir.

INIA Araştırma Projesi

INIA – Intersex: Yeni Disiplinlerarası Yaklaşımlar Projesi kapsamında Birleşik Krallık’taki Huddersfield Üniversitesi’nde şu anda bir pan-Avrupa araştırma projesi olan “Yaşlı interseks insanlar” devam ediyor.

“Bu proje, daha yaşlı (50+) interseks kişilerin yaşadıkları deneyimleri ve yaşam öykülerini keşfederek karşılaştıkları sorunları ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Pan-Avrupa yaklaşımını benimseyen proje, bu son derece görünmez grubun özel endişelerinin tanımlanmasını sağlayacaktır.”

Inter und Alter(n)

Almanya’da, 2022’de Berlin şehri için yaşlanan interseks kişilerle ilgili ilk uzmanlık çalışması yayınlandı. Çalışma bu alanda ciddi bir araştırma ve ihtiyaç değerlendirmesi eksikliğini vurguluyor. Belge, araştırmanın mevcut durumuna ilişkin bir genel bakış, interseks kişilerle ve bakım tesislerine bağlı kuruluşlarla yapılan görüşmelerin yanı sıra hemşirelik kurumlarına yönelik beklentileri içermektedir.

Kalite Mührü (Quality Seal)

Berlin merkezli Lebensort Vielfalt®’ın (Habitat Çeşitliliği) Kalite Mührü, yapı, organizasyon politikası ve personel açısından cinsel yönelim ve toplumsal cinsiyet azınlıklarını kapsayan koşullar oluşturmak isteyen yatılı hasta bakım tesisleri ve ayakta tedavi hizmetleri, gündüz bakım merkezleri, bakımevleri ve hastaneler için bir yeterlilik programıdır.

Bakım tesisleri için çevrimiçi bir kalite kontrol değerlendirmesi, eğitim ve yinelenen değerlendirmeler içerir.

“Özet olarak, interseks ve yaşlanma konusunun hala çok az araştırıldığı ve interseks kişiler de dahil olmak üzere yaşlanmanın tüm alanlarını güvenli bir forma sokabilmek için ihtiyaç tespitlerine hala gereksinim duyulduğu söylenebilir.

Bu çalışma, bu alanda olası başka araştırma sorularını gündeme getirmeyi ve eylem önerileriyle günlük bakım ve destek sektörlerinde yapılması gereken ilk, çok acil gereksinim duyulan değişikliklere işaret etmeyi amaçlamaktadır.”

Luan Pertl, Dr. Karin Schönpflug ile birlikte

Inter* und Alter(n) – erste Handlungsempfehlungen für Berlin, Schwulenberatung Berlin, Almanya 2022

“Karşılaştığımız sorunları ulusal düzeyde ele alma girişimleri, hükümetin bizi dinlemeye veya işleri iyileştirmeye istekli olmadığını söyleyen, gaslighting girişimleriyle karşılandı. Olumlu yanına bakacak olursak, büyüyen ulusal ve uluslararası interseks topluluğumuz için ve getirdiği tüm sevgi ve anlayış için minnettarım.“

İnterseks Aktivisti, İrlanda

Kaynaklar:

J.R. Latham ve M. Morgan Holmes, Yaşlı İnsanların Cinsel Hakları: Teori, Politika ve Uygulama (s.84-96) Bölüm 7: İNTERSEKS YAŞLANMA VE (CİNSEL) HAKLAR, Yayıncı: Routledge Editörler: Sharron Hinchliff & Catherine Barrett, 2017

Jones, C. (2022). Medikalleşmenin zararları: interseks, yalnızlık ve terk edilme. Feminist Teori, 23(1), 39–60. https://doi.org/10.1177/14647001211062740

Birleşmiş Milletler Bağımsız Uzmanı Bayan Claudia MAHLER’in Finlandiya ziyareti sırasında yaşlı bireylerin tüm insan haklarından yararlanmasına ilişkin Görev Sonu Bildirisi, Kasım 2021 https://www.ohchr.org/en/2021/11/end-mission-statement-united-nations-independent-expert-enjoyment-all-human-rights-older

Luan Pertl, Dr. Karin Schönpflug ile işbirliği içinde, Inter* und Alter(n) – erste Handlungsempfehlungen für Berlin, Schwulenberatung Berlin, Almanya 2022

Adeline Berry ile sohbetler (teşekkürler!) https://pure.hud.ac.uk/en/persons/adeline-berry

Dipnotlar

1. J.R. Latham ve M. Morgan Holmes’un şu yayındaki “İnterseks yaşlanması: yeni bir nüfus” başlığına bakın: Yaşlı İnsanların Cinsel Hakları: Teori, Politika ve Uygulama (s.84-96) Bölüm 7: İNTERSEKS YAŞLANMA VE (CİNSEL) HAKLAR, Yayıncı: Routledge Editörler: Sharron Hinchliff & Catherine Barrett, 2017

2. Avrupa Birliği Temel Haklar Ajansı (FRA) LGBTİ Anketi Veri Gezgini ve EU-LGBTI II (2019) Anket Raporu “LGBTİ eşitliği için alınacak çok yol var” ISBN 978-92-9474-843-0 • doi:10.2811/667747 • TK-04-20-044-TR-N

İnterseks ve yaşlanma ya da travma ile yaşlanmak

Yazar: Belgin Günay

İnterseks meselesi bugüne dek sosyal, politik, psikolojik ve biyomedikal açıdan eskiye göre daha çok konuşulur olsa da, hala hiçbir dilde neredeyse hiçbir kaynağa ulaşamadığınız, gölgede kalan bir kısmı var: bir interseks olarak yaşlanmak.

Çoğunlukla tıbbileştirilerek ele alınan interseks meselesi, bu nedenle hak savunuculuğu bakımından da rıza dışı tıbbi uygulamaların yoğunlaştığı çocukluk ve ergenlik yıllarına odaklanıyor. İnterseksin LGBT+ ile kesişimi ve dayanışmasına baktığımızda ise özellikle geçmiş yıllarda yazar Iain Morland’in “kuir hedonistik aktivizm” olarak tanımladığı, kuir bireylerin meselelerinin (Aşk Aşktır sloganının da buradaki payını yadsımayalım) aşk, flört ve cinselliğe indirgendiği, “artık bu alanlarda var olmadığı” düşünülen yaşlıların da tamamen dışarıda bırakıldığı bir aktivizm tarzı görüyorduk. Bu aktivizm yaklaşımı çok farklı alanlarda sorunları, beklentileri ve ihtiyaçları olan interseks bireylere bir şey katamıyordu.

Şimdi LGBT+ hak savunucuları bu yaklaşımdan çıkarak yaşlılık çalışmaları, iklim değişikliği, kuir kişilerin ekonomik sıkıntıları ve eğitim gibi alanlara da açıldıkça, bu grup içerisinde genellikle daha az görünür olan interseksler için de bu alanlarda konuşma fırsatı oluşmaya başlıyor.

17 Mayıs Derneği’nin yaşlılık çalışmalarına başlaması ve interseksleri de bu çalışmalara dahil etmesi, Türkiye özelinde biz interseks aktivistlerini de yaşlılıkla ilgili daha çok düşünmeye yöneltti. 26 Ekim İnterseks Dayanışma Günü’nün hemen öncesinde derneğin yaşlılık çalışmaları için bir araya gelerek bizlerin de bu alandaki görüşlerini ve taleplerini dinlemesi, bu yılki interseks haftalarında ilk kez diğer meselelerle birlikte yaşlanmayı da gündeme almamız gerektiğine işaretti.

Kendi deneyimimden yola çıkacak olursam; ansiklopedilere, interseks ile ilgili kaynaklara baktığınız zaman çoğunlukla interseksin tıbbi yönden ele alındığını görüyorsunuz ve eskimiş bilgilerle dolu ya da kişisel farklılıkları, çevresel koşulları, bakımı vs dikkate almayan metinlerde “şu interseks durumunda ömür beklentisi bir miktar daha kısadır”, “şu interseks durumunda 30’lu yaşlardan sonra rahim kanseri riski çok yüksektir” gibi ifadelerle karşılaşabiliyorsunuz ve bunlar sizi zaman zaman dehşete sürükleyebiliyor. Bunlar aslında çok da detaylı ve fazla bilimsel çalışmaya dayanmıyor olabiliyor, zira interseks hakkında yeterince çalışma yok. Ayrıca sağlık riskleri aslında diğer insanların ortalamasından anlamlı derecede farklı olmasa bile söz konusu interseks olunca daha fazla tıbbileştirerek, daha dramatize edilerek aktarılabiliyor. Ben de tıp ya da biyoloji konusunda uzman olmayan birisi olarak, çoğu zaman bunları anlayacak yeterli bilgim olmadan okuyup yanlış yorumlamış olabilirim. Sonuç olarak ilk kez 50 yaşını geçmiş sağlıklı ve hayatta bir interseksle karşılaştığımda bir mucize görmüş gibi hissetmiştim. Yaşlanmakta olan ya da yaşlılığından korkan intersekslere demek isterim ki; siz tıbbi birer vakadan ibaret değilsiniz, nasıl ki diğer cinsiyetlerin de üreme sistemleri ya da biyolojik durumlarıyla ilgili sağlık sorunları olabiliyorsa sizin de olabilir, bu sizin “bozuk” ve “kısa ömürlü” olduğunuz anlamına gelmez. Siz yeter ki kendinize iyi bakmak için elinizden geleni yapın ve hayatın tadını çıkartmaya çalışın.

Hayata geç kalma hissi

İnterseks ve yaşlanma dendiğinde benim ilk aklıma gelen şey “travma ile yaşlanan birey”. Bir çoğu rıza dışı tıbbi uygulamalar, çocuk istismarı, dışlanma, yalanlar ve utanç ile büyütülme gibi travmalar yaşayan interseks bireyler, hayata çoğu zaman geriden katılıyor. Diğer insanların çok daha genç yaşlarda yaşadığı gelişmeler ya da aşamalar interseks bireyler için geç geliyor ya da hiç yaşanmıyor. Bir birey olarak kendini inşa etme şansına erişimi daha kısıtlı olan interseksler hem topumsal hem ruhsal konumları itibariyle kendilerini hala çocuk gibi hissederken birdenbire yaşlanmanın getirdiği değişimlerle karşı karşıya kalıyor.

Bir romantik ilişki, cinsel arayışlar ve keşifler, geçmişiyle ve ailesiyle hesaplaşıp bagajını hafifleterek yetişkinliğe adım atmak, kariyer yapmak, araba veya ev sahibi olmak, evlenmek, çocuk sahibi olmak, bunların tümü intersekslerin daha geç ya da daha zor yaşadıkları ya da hiç erişemedikleri şeyler. Bu kısıtlılığın sebebiyse interseks olmak değil, toplumun intersekse yaklaşımı ve yaşattıkları.

İntersekslerin geçmiş tıbbi belgelerine erişmekte yaşadıkları sorunlar, cinsiyet geçişi yapmak istediklerinde, resmi belgelerinde değişiklik yapmak istediklerinde ya da herhangi bir konuda yasal tanınırlık almak istediklerinde karşılaştıkları engeller de onların hayatlarına devam etmeleri önünde engel teşkil eden sorunlar arasında.

Yalnızlaşma ve kısıtlanma

Rıza dışı ameliyatlar kişide hem psikolojik hem fiziksel izler bırakıyor. Kısırlaştırma da bu izlerden birisi, interseks bireylerin pek çoğu doğuştan üreme yetisine sahip olmasa da bazılarında bu yeti var ancak doktorların toplumsal beklentileri düşünerek yaptıkları “normalleştirme ameliyatları” kısırlaşma ile sonuçlanabiliyor. Evlat edinme, taşıyıcı annelik ve başka yollarla çocuk sahibi olmakla ilgili mevzuat da bilindiği gibi hiç LGBTİ+ dostu olmadığı, ayrıca çocuk sahibi olmak için evlilik beklentisinde olan bir toplum olduğumuz ve evlilik alanında da LGBTİ+ dostu yasalara sahip olmadığımız için, interseksler pek çok diğer kişinin aksine yaşlılıkta onlara bakım verecek bir çocukları olmadan, yalnız kalıyor. Öte yandan, evlilik kurumu içine girmeyen ve çocuğu olmayan bir interseks birey, yaşını aldıkça kendi yaşlanan ebeveynlerinin bakımını üstlenmek durumunda da kalabiliyor. Rıza dışı tıbbi süreçlere ebeveynleri tarafından yönlendirilmiş bir interseks birey için bu toplumun genelinden daha da karmaşık bir bakım verme kaygısına yol açabiliyor.

Ergenlikte sürekli gizlilik içinde yaşayan, geniş ailesine, akrabalarına açılamayan bir interseksin hayatının ilerleyen yıllarında da yalnız kalmayacağı şekilde yakın ve sıcak akraba ilişkileri olamayabiliyor. İnterseksin çoğu zaman LGBT+ ile ilişkilendirilmesi, LGBT+’nın ise toplum tarafından ahlaksız ya da aykırı bir grup olarak görülmesi, daha yoksul ya da geri kalmış toplum kesimleri içinde doğmuş ve yetişmiş bazı interseks bireylerin interseks örgütlenmelerinden uzak durmasına yol açabiliyor. Bu soyutlanma kendisini hasta olarak gören toplumsal bakışı içselleştirmek ve utançla yaşamak anlamına da gelebiliyor.

Yaşlıların toplumda “cinselliksiz” olarak görülmesi yaygın ve yanlış bir tutum. İnterseks bireyler sadece yaşlılıkta değil en başından beri normatif cinsellik için bir tehdit ya da cinselliksiz varlıklar olarak görülüyor. Bu, interseks görünmezliği ve toplumdaki önyargılar nedeniyle interseks bireyler için flörtü ve cinselliği daha da zor hale getiriyor. Yaşlılık da buna eklendiğinde, yaşlanan interseksler yalnız ve içe dönük bir hayata mahkum kalabiliyor.

Sağlık sorunları

Yine rıza dışı ameliyatlar ve hormon replasmanı konusu intersekslerin yaşlılığında pek çok karmaşaya ve sağlık sorununa yol açıyor. Zorla atanan cinsiyet için yapılan rıza dışı ameliyatlarda “istenmeyen” hormonları üretebilecek tüm üreme organlarının alınması nedeniyle, daha açık söylemek gerekirse özellikle zorla kadın olarak atanacak intersekslerde testosteron üretebilecek gonadların alınması nedeniyle, interseksler genç yaşlardan itibaren sürekli hormon replasmanına mahkum oluyor ve çok ciddi osteoporoz (kemik erimesi) riskiyle karşı karşıya kalıyor. Bu durum yaşlılıkta hareket kabiliyetini engelleyecek seviyeye kadar gelebiliyor. ABD’de yapılan bir çalışmaya göre, araştırmaya katılan interseks bireyler arasında en sık görülen kronik sağlık sorunları %27.3 ile astım, yine aynı oranda artrit, gut, lupus ve fibromiyalji, %24.7 oranında hipertansiyon ve %22.7 ile osteoporoz. Yaş yükseldikçe osteoporoz ve hipertansiyon bildiren bireylerin sayısının arttığı görüldü. Çalışmaya katılanların üçte birinden fazlası yaştan bağımsız olarak genel sağlık durumunu “kötü” olarak niteledi. Ciddi konsantrasyon ve hafıza ve karar alma güçlükleri bildirenlerin oranı genç katılımcılar arasında dahi %50’lere ulaştı. Bu da daha sonra bakacağımız ruhsal sağlık sorunlarına da bağlanabilir.

Hormon replasmanı ise ayrı bir mesele. Kemik erimesi ve başka oluşabilecek sorunlara karşı uygulanan ömür boyu hormon replasmanının intersekslerde ne gibi olumsuz etkiler yaratabileceğine ilişkin yeterince veri ve bilimsel çalışma yok. Hormon replasmanının yan etkilerinin yanı sıra, eğer yasal olarak trans geçiş sürecine girmiş bir interseks birey değilseniz, “Ben şunu değil diğer hormonu almak istiyorum ya da ikisini birlikte almak istiyorum” demek gibi bir şansınız da yok. Yani diyelim ki zorla kadın atandınız, daha sonra kendinizi tanıdınız, bilinçlendiniz, non binary olarak açıldınız ve östrojen almak istemiyorsunuz ama testosteron da almak istemiyorsunuz. Öte yandan herhangi bir hormon almazsanız sağlık sorunlarınız olabilir ancak böyle bir durumda sizi dinleyecek, ciddiye alacak, size özel seçenekler sunabilecek doktorlara da erişiminiz olamayabiliyor. Doktor ve hastane korkusu interseksler için sadece geçmiş travmalar ile ilgili değil, interseks bireyler bu durumlarıyla ilgili olmayan herhangi bir sağlık sorunu için bir tıp kuruluşuna gittiklerinde de hayatlarının her döneminde dışlanma, aşağılanma ya da utandırılma ile karşılaşabiliyor.

Herkes için, yaşlılık sağlık sorunlarının daha da arttığı bir dönem. Bu interseksler için onlara travmalar yaşatan doktorlarla daha fazla görüşmeleri gerekeceği, o travmaların yaşandığı hastanelerde daha fazla vakit geçirecekleri anlamına geliyor. Çoğu zaman interseksler doktorlarla karşılaşmamak için ölüm kalım noktasına gelene kadar sağlık sorunlarını erteliyor, bu da yaşlılıktaki yaşam kalitesini ciddi ölçüde etkileyebilecek bir risk faktörü. Özellikle kronik hastalıkları olan ve düzenli doktor kontrolüne gitmesi gereken interseks bireylerde bunu aksatmaları halinde yaşam beklentisi düşebiliyor.

Ruhsal sorunlar

Pek çok interseks birey kasıtlı sakatlama, beden bütünlüğüne yönelik saldırı ve cinsel istismardan hayatta kalan kişiler. Çoğu zaman yanlış tıbbi muamele, istismar, vücut disforisi, toplumsal beklentiler uğruna aile tarafından ihanet, suskunluk ve utanç ile yetişen interseks bireyler post travmatik stres bozukluğu ile yaşayabiliyor. Post travmatik stres bozukluğunun DNA üzerinde etki ettiğini ve yaşlanmayı hızlandırarak ömrü kısalttığını iddia eden bilimsel çalışmalar mevcut. Post travmatik stres bozukluğunda görülebilen uyku güçlükleri, konsantrasyon güçlükleri, sinirlilik hali, öfke patlamaları, saldırgan davranışlar, aşırı derecede suçluluk veya utanç hissi, alkol bağımlılığı, küçük şeylerden tetiklenerek travma yaratan olayları tekrar tekrar hatırlamak gibi semptomlar da hayat kalitesini düşürüyor. İhmal edilmiş ruh ve beden sağlığını da buna kattığınızda ortaya umut verici bir tablo çıkmıyor.

İnterseks bireylerin toplum ortalamasından ve diğer LGBT+ grupların ortalamasından daha yüksek oranda psikolojik sorunlar yaşadıkları çalışmalarla ortaya konmuş durumda. Ailenin çocuklarında bir çeşitlilik ya da farklılık olduğunu hissederek danışmanlık almak üzere uzmanlara gitmesiyle birlikte, interseksin tıbbileştirilmesi süreci başlıyor ve bu andan itibaren aileye ve interseks bireye yeterli psikolojik ve sosyal destek sağlanmaması, konunun kimlikten bağımsız tamamen tıbbi bir mesele, basit bir bademcik iltihabı ve bademcik ameliyatı gibi görülmesi ileride giderek büyüyecek sorunların tohumlarını atıyor. İnterseks bireyler ilerideki yaşamlarında doktorlarla karşılaşmaktan kaçındıkları gibi, psikolojik destek almaktan da ayrımcılık ve anlaşılamama korkusu nedeniyle kaçınabiliyor. Destek almak isteler bile erişimleri daha zor oluyor ve olumlayıcı ya da ayrımcı olmayan destek bulmaları mümkün olmayabiliyor.

ABD’de yapılan çalışmaya göre, tüm interseks katılımcıların %61.1’i depresyon tanısı aldıklarını, %62.6’sı anksiyete tanısı aldıklarını, %40.9’u ise travma sonrası stres bozukluğu yaşadıklarını belirtti. Tanı konulmamış ancak bu soruna sahip kişiler de katıldığında ve katılımcıların tümünün rıza dışı cerrahi müdahale görmemiş olabileceği düşünüldüğünde, travma sonrası stres bozukluğu yaşayanların oranının çok daha yüksek olabileceği söylenebilir. Aynı çalışmada intihar düşüncelerine kapılan ancak girişimde bulunmayan intersekslerin %28.6, girişimde bulunan ancak ölmek istemediğini söyleyenlerin %10.1, girişimde bulunan ve gerçekten ölmek istediklerini belirtenlerin oranı %21.7 olarak saptandı. Bu oranlarda yaşla birlikte ciddi bir artış ya da azalma olmadığı görüldü. Yani gençlikte intihar düşünceleri olan interseks bireyler yaşlılıklarında da aynı ruhsal sorunları yaşamaya devam edebiliyor.

Gelir ve istihdam

Diğer ayrımcılık biçimleriyle birlikte, interseksin patolojize ediliyor oluşu, interseks insanların iş bulma potansiyelini ve yeterli gelire ulaşma şansını da olumsuz etkiliyor.

Avustralya’da yapılan bir araştırma interseks katılımcıların %40’ının 20.000 Avustralya dolarından daha az bir gelirle yaşadığını ortaya koydu. Fazla mesai ve ikramiyeler dahil edildiğinde, Avustralya’da ortalama yıllık ücret, o sırada yılda 80.054 Avustralya dolarıydı. Araştırmaya katılan intersekslerin sadece %10’undan azı bu ortalama yıllık ücretten daha fazlasını kazandıklarını belirttiler.

Avrupa’da yapılan bir araştırma ise, bir interseks kişinin de bulunduğu hanelerin %51’inin geçimini sağlamakta zorlandığını ortaya koydu. İntersekslerin %27’si iş ararken ayrımcılığa maruz kaldıklarını ve %32’si iş yerinde çalışırken ayrımcılığa uğradıklarını belirtti. Yine interseks katılımcıların %29’u yaşamları boyunca sürekli barınma sorunları yaşadıklarını, % 5’i bazı dönemler başlarının üzerinde herhangi bir çatı olmadan dışarıda kaldıklarını belirtti.

Yaşlılık artık çalışamadığınız bir dönem olduğu ve sağlık sorunlarınızın giderlerinizi artırma ihtimalinin bulunduğu bir dönem. Dolayısıyla eğitim ve istihdama sınırlı erişimi bulunan, sağlık sorunları ve psikolojik travmalar yaşayan interseks bireylerin daha sonraki yaşamlarında yoksul olma ihtimali toplumun geneline göre daha yüksek. Bu olumsuzluklar interseks yaşlıların rahat bir emeklilik yaşama ve uygun tıbbi bakım alma şansını etkiliyor.

Çözüm önerileri

İntersekslere bakım ve hizmet veren meslek gruplarının eğitimi, toplumda interseks farkındalığının artırılması, yasal tanınırlık ve korunma için hukuki mücadelenin yükseltilmesi ve bunların tümü için örgütlenme en önemli çözüm önerisi olarak karşımıza çıkıyor.

Örgütlenme ve dayanışma, yaşlanan interseks ve LGBT+ bireylerin yalnız kalmadan hem mücadelelerini sürdürebilecekleri hem de dostluklar kurabilecekleri ağlar oluşturmak kaliteli bir yaşlılık geçirme şansını ve ortalama ömür beklentisini ciddi bir şekilde artırabilir. Bu ağlar yaşlanan bireylere yeni hobiler kazandırmak, sosyalleşmelerini desteklemek, sağlık sorunları için danışmanlık vermek gibi pek çok alanda destek verebilir. Yaşlanan intersekslere bedenini daha çok sevmek, yaşlanma gerçeğini kabullenmek, geçmiş travmalarının etkilerini hafifletmek ve kalan yaşamının tadını çıkartmaya çalışmak için psikolojik danışma ve akran desteği sağlanabilir. Ayrıca veri eksikliği bu alanda neler yapılması gerektiğinin ortaya konmasında önemli bir problem. Yapılacak yaşlılık çalışmalarında interseksler hakkında daha fazla veri toplamak için çaba sarf edilmesi problemleri ve yapılabilecekleri daha net ortaya koyacaktır.

Bu anlamda, yukarıda da belirttiğim gibi, 17 Mayıs Derneği’nin başlattığı yaşlılık çalışmalarını çok umut verici ve olumlu görüyorum.

Kaynaklar:

https://www.headtohealth.gov.au/supporting-yourself/support-for/intersex

https://www.wikiwand.com/en/Iain_Morland

NNID.pdf erişimi için tıklayın